“सिंहासनमा अन्तिम कदम: नेपालका अन्तिम राजा ज्ञानेन्द्र शाह”

ज्ञानेन्द्र शाह : राजगद्दीको चोटीदेखि साधारण जीवनसम्मको यात्रा

२०५८ सालको जेठ १९ गतेको रात, नेपालको इतिहासमा कहिल्यै नमेटिने कालो दिन। दरबार हत्याकाण्डको खबरले सम्पूर्ण देशलाई स्तब्ध तुल्यायो। तत्कालीन राजा वीरेन्द्र, रानी ऐश्वर्या, युवराज दीपेन्द्रसहित शाही परिवारका नौ सदस्यको मृत्यु भयो। त्यो क्षणमा सिंहदरबारदेखि गाउँ-टोलसम्म शोकको वातावरण थियो। यस्तै अवस्थामा, पोखरामा निजी भ्रमणमा रहेका राजकुमार ज्ञानेन्द्र शाहलाई राजधानी बोलाइयो। परिस्थिती यस्तो थियो—राजा बन्ने अवसर त थियो, तर त्यो अवसरसँगै ठूलो शोक र जनताको शंका पनि मिसिएको थियो।

ज्ञानेन्द्र शाह पहिलो पटक राजा बनेका थिएनन्। सन् १९५० मा, बाल्यकालमा नै, उनका दाजु राजा महेन्द्र भारत निर्वासनमा हुँदा उनलाई औपचारिक रूपमा तीन महिनाका लागि राजा बनाइएको थियो। तर त्यो समय बालक ज्ञानेन्द्रलाई सत्ता जिम्मेवारीको कुनै अनुभव थिएन। २०५८ सालमा भने परिस्थिति पूर्ण फरक थियो—देशमा माओवादी विद्रोह चर्किरहेको, राजनीतिक अस्थिरता चरममा, र दरबारमाथि जनताको विश्वासमा दरार परेको।

राजगद्दी सम्हालेपछि ज्ञानेन्द्रले केही वर्ष संवैधानिक राजा भएर सरकारलाई समर्थन गरे। तर २०६१ सालमा उनले प्रत्यक्ष शासन सम्हाल्ने घोषणा गरे, जुन कदम धेरैका लागि विवादास्पद बन्यो। उनले दलीय प्रणालीलाई असफल ठहराउँदै स्वच्छ शासनको आश्वासन दिए, तर जनताले त्यो कदमलाई लोकतन्त्रको ह्रासको रूपमा लिएको अनुभव भयो। अन्ततः २०६३ सालमा जनआन्दोलन–२ पछि उनले सत्ता त्यागे र नेपालको २४० वर्ष लामो राजतन्त्रको अन्त्य भयो।

सिंहदरबारको सुनौलो कुर्सीबाट निस्केर नागार्जुन दरबारको बगैंचामा बास बस्न पुगेपछि ज्ञानेन्द्रको जीवन पूर्ण रूपमा बदलियो। शाही पहिरन, सवारीसाधन, ठुलो सुरक्षा र दरबारको तामझाम सकियो। तर उनी सार्वजनिक कार्यक्रमहरूमा कहिलेकाहीँ देखिन्थे—जसमा राजतन्त्र समर्थकहरू उनका पक्षमा नाराबाजी गर्थे।

व्यापारिक छवि र निजी जीवन
राजा हुनु अघि र पछि पनि ज्ञानेन्द्र व्यवसायिक क्षेत्रमा सक्रिय थिए। उनको नाम होटल सेको, सगरमाथा सिमेन्ट, विभिन्न पर्यटन परियोजना र चिया उद्योगसँग जोडिन्छ। उनले वन संरक्षण र पर्यटन प्रवर्द्धनमा पनि रुचि देखाएका छन्। उनका निकटवर्तीहरूका अनुसार, उनी व्यवस्थित समयतालिका, पौडी, र बगैंचा सँभाल्न रुचाउने स्वभावका छन्।

उनको पारिवारिक जीवन पनि उतारचढावपूर्ण रह्यो। पत्नी रानी कोमलसँग उनका दुई सन्तान छन्—पारस शाह र प्रेरणा सिंह। प्रेरणा सिंह हाल राजनीति भन्दा टाढा रहन रुचाउँछिन्, तर विभिन्न सामाजिक कार्यमा सक्रिय छन्।

पारस शाह भने आफ्नो जीवनशैलीका कारण पटक–पटक विवादमा रहँदै आएका छन्। उनकी पत्नी हिमानी शाह, पूर्व युवराज्ञी, भने जनसम्पर्कमा निकै लोकप्रिय छन्। हिमानी शाहको शालीन स्वभाव र सामाजिक सेवामा सक्रियताले उनलाई नेपाली जनतामा व्यापक सम्मान दिलाएको छ। पारस र हिमानीका दुई छोरीहरू—प्रकृति शाह र कीर्तिका शाह—हाल पढाइमा व्यस्त छन्, र मिडियामा कहिलेकाहीँ मात्र देखिन्छन्।

नाति हिर्देन्द्र शाहको चर्चा
ज्ञानेन्द्र शाहको पारिवारिक वृक्षमा उनका नाति–नातिनीहरू विशेष स्थान राख्छन्। प्रेरणा सिंहका छोरा हिर्देन्द्र शाह (कहिलेकाहीँ ‘हृदयन्द्र’ भनेर पनि उच्चारण गरिन्छ) मिडियामा सार्वजनिक रूपमा कमै देखिन्छन्। तर शाही वंशका नयाँ पुस्ता भएकाले उनीबारे उत्सुकता सधैं रहन्छ। पारिवारिक कार्यक्रमहरूमा उनले उपस्थित भएर परम्परा र नयाँ पुस्ताबीचको सम्बन्धलाई जिवन्त बनाइरहेका छन्।

राजा ज्ञानेन्द्र शाहका नाति हिर्देन्द्र शाहलाई उनका हजुरबुबा राजा वीरेन्द्रसँग केही समानता देखिन्छ। तर उनी आफ्नै युगका अनुसार नयाँ दृष्टिकोण र विचार लिएर अघि बढ्न चाहन्छन्। युवा पुस्तालाई जोड्ने, लोकतन्त्र र राष्ट्रिय एकताको पक्षमा सक्रिय उनी समाजमा सकारात्मक प्रभाव पार्न प्रयासरत छन्।

हिर्देन्द्रको सक्रियता नेपाली युवामा पनि लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ। उनी शाही परिवारभित्र नयाँ ऊर्जा र आधुनिक सोचको प्रतीक बन्न पुगेका छन्।

नेपालका लागि उनी जस्तो नयाँ पुस्ताले पुराना संरचनालाई चुनौती दिँदै भविष्यको बाटो बनाउने अपेक्षा गरिएको छ।

राजनीति र वर्तमान स्थिति
हाल ज्ञानेन्द्र शाह औपचारिक रूपमा राजनीति बाहिर छन्, तर उनका भाषण र सार्वजनिक टिप्पणीहरूले कहिलेकाहीँ राजनीतिक चर्चा तात्छ। कतिपय राजतन्त्र समर्थकहरू अझै उनलाई वैकल्पिक नेतृत्वको रूपमा हेर्छन्। उनी प्रायः धार्मिक मेला, सामाजिक समारोह, र राजसंस्था समर्थकका कार्यक्रममा देखिन्छन्।

उनको जीवन अहिले अपेक्षाकृत शान्त छ—राजनीतिक चापभन्दा टाढा, तर मिडियाको दृष्टिबाट कहिल्यै पूर्ण टाढा होइन। उनी अझै पनि बिनासूचना सार्वजनिक स्थलमा देखिँदा भीड जम्मा हुन्छ, जसले उनको लोकप्रियताको अवशेष झल्काउँछ।

जीवनको कथामा उतार–चढाव
ज्ञानेन्द्र शाहको यात्रा—बालक उमेरमा पहिलो पटक राजा, वयस्क अवस्थामा पुनः राजगद्दी, प्रत्यक्ष शासन, राजतन्त्रको अन्त्य, अनि निजी जीवनतर्फको फर्काइ—यो सब नेपालकै राजनीतिक संक्रमणको दर्पण हो।
उनले एकै जीवनमा गौरव र आलोचना दुवै भोगे, दरबारको सुनौलो जीवनदेखि साधारण नागरिकको हैसियतसम्मको यात्रा गरे। उनका सन्तान र नाति–नातिनीहरू अहिले आफ्नै बाटोमा छन्, तर इतिहासमा उनको नाम सदैव नेपालका अन्तिम राजाको रूपमा अंकित रहिरहनेछ।