राजा वीरेन्द्र र रोनाल्ड रेगन: नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको सुनौलो अध्याय।
राजा वीरेन्द्र र रोनाल्ड रेगन : नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको एउटा महत्वपूर्ण अध्याय
प्रकाशित मिति : साउन ३१, २०८२,
प्रस्तावना
नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको इतिहास लामो भए पनि यसको निर्णायक मोड शीतयुद्धको समयलाई मानिन्छ। यही समयमा नेपालका राजा वीरेन्द्र वीर विक्रम शाह र अमेरिकाका राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगन आफ्ना-आफ्ना मुलुकको नेतृत्वमा थिए। यी दुई नेताको कार्यकालमा प्रत्यक्ष व्यक्तिगत मित्रता वा भेटघाटको इतिहास भने पाइँदैन, तर नेपाल–अमेरिका सम्बन्ध कूटनीतिक, विकासात्मक र शैक्षिक स्तरमा मजबुत भएको तथ्य इतिहासमा दरिएको छ। यसै कारण, राजा वीरेन्द्र र रोनाल्ड रेगनको कार्यकाललाई नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको एउटा महत्वपूर्ण अध्यायका रूपमा अध्ययन गर्न आवश्यक हुन्छ।
राजा वीरेन्द्रको नेतृत्व र दृष्टि
राजा वीरेन्द्र १९७२ मा नेपालको राजगद्दीमा आरूढ हुनुभयो। उहाँको शासनकाल नेपालको आधुनिक इतिहासकै सबैभन्दा संवेदनशील समय थियो।
- गुटनिरपेक्षताको अडान –
राजा वीरेन्द्रले नेपाललाई कुनै पनि विश्वशक्ति–गुटको प्रभावमा नपार्ने नीति अघि सारे। उहाँ असंलग्न आन्दोलन (Non-Aligned Movement) मा सक्रिय रहनुहुन्थ्यो र विश्वशान्ति, सार्वभौमिकता र सन्तुलित परराष्ट्र नीतिमा जोड दिनुहुन्थ्यो। - आन्तरिक सुधार प्रयास –
राजा वीरेन्द्रले शिक्षामा सुधार, स्वास्थ्य सेवाको विस्तार, तथा ग्रामीण विकासमा कार्यक्रमहरू अघि बढाउनुभयो। - भू–राजनीतिक संवेदनशीलता –
नेपाल भारत र चीनजस्तो दुई ठूला मुलुकबीच रहेको हुँदा, वीरेन्द्रको नेतृत्वमा नेपालले सन्तुलन कायम गर्ने रणनीति अपनायो।
रोनाल्ड रेगनको नेतृत्व र अमेरिकी नीति
रोनाल्ड रेगन अमेरिकाको ४०औं राष्ट्रपति (१९८१–१९८९) थिए। उनी मूलतः अभिनेता र क्यालिफोर्नियाका गर्भनर भएर राजनीतिको अग्रभागमा आएका नेता हुन्।
- शीतयुद्धकालीन दृष्टि –
रेगनको राष्ट्रपति पद सोभियत संघविरुद्धको कठोर नीति र अमेरिकी सैन्य शक्ति विस्तारसँग जोडिन्छ। उनको “Reagan Doctrine” ले विश्वभर लोकतन्त्र समर्थक शक्तिलाई समर्थन गर्ने नीति अघि सारेको थियो। - तेस्रो विश्वसँगको सम्बन्ध –
अमेरिकाले दक्षिण एशिया र पूर्वी एशियामा आफ्नो प्रभाव कायम राख्न खोजिरहेको थियो। यसमा नेपाल जस्तो असंलग्न मुलुक पनि अमेरिकाको रणनीतिक दृष्टिमा पर्थ्यो।
नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको पृष्ठभूमि
नेपाल र अमेरिकाबीच कूटनीतिक सम्बन्ध सन् १९४७ मै स्थापन भएको थियो। तर त्यो सम्बन्धलाई गहिरो बनाउन राजा वीरेन्द्र र रेगनको कार्यकाल महत्वपूर्ण रह्यो।
- USAID (अमेरिकी सहयोग कार्यक्रम)
यसमार्फत नेपालमा शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि तथा पूर्वाधार विकासमा ठूलो सहयोग प्राप्त भयो। - Peace Corps Volunteer
अमेरिकी स्वयंसेवकहरूले ग्रामीण क्षेत्रमा अध्यापन, स्वास्थ्य सेवा र सामाजिक विकासका कार्यक्रम चलाए। - Fulbright Scholarship
नेपाली विद्यार्थी र अनुसन्धानकर्ताले अमेरिकामा अध्ययन गर्ने अवसर पाए, जसले दुई मुलुकबीच जनस्तरमा सम्बन्ध बलियो बनायो।
यी कार्यक्रमहरूले नेपालमा अमेरिकी छवि सकारात्मक बनाउन योगदान गरे।
असंलग्न नीति र अमेरिकी रणनीति
राजा वीरेन्द्रले असंलग्नताको बाटो रोज्दा, अमेरिका सोभियत संघविरुद्ध कठोर प्रतिद्वन्द्वीको भूमिकामा थियो।
- नेपालको तटस्थता –
नेपालले न त अमेरिकाको गुटतर्फ झुकेन न त सोभियत गुटमा। यसले नेपाललाई स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति अवलम्बन गर्न सहयोग गर्यो। - अमेरिकाको दृष्टि –
नेपाल भारत र चीनबीच अवस्थित भएकाले अमेरिकाले यसलाई रणनीतिक हिसाबले महत्वपूर्ण ठान्यो। यस कारण, असंलग्न नीति भए पनि अमेरिकाले सहयोग निरन्तर जारी राख्यो।
सम्बन्धका विशेषता
१. औपचारिक कूटनीतिक सम्बन्ध
राजा वीरेन्द्र र रेगनबीच व्यक्तिगत भेट वा गहिरो मित्रताको प्रमाण नभए पनि दुवै देशका सरकारबीच राजदूतावासमार्फत संवाद सक्रिय थियो।
२. विकास सहयोगको विस्तार
शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि र पूर्वाधार क्षेत्रमा अमेरिकी सहयोग नेपालका लागि दीर्घकालीन महत्व राख्छ।
३. जनस्तरमा सम्पर्क
Fulbright, Peace Corps, र सांस्कृतिक आदान–प्रदानले नेपाल–अमेरिका सम्बन्धलाई नागरिकस्तरमै बलियो बनायो।
दीर्घकालीन प्रभाव
- अमेरिकी सहयोगले नेपालमा विद्यालय, अस्पताल, तथा आधारभूत पूर्वाधार विकासमा योगदान पुर्यायो।
- अमेरिकी विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेका नेपालीहरूले पछि नेपालमा शैक्षिक तथा सामाजिक क्षेत्रमा योगदान दिए।
- कूटनीतिक हिसाबले नेपालले असंलग्न नीति कायम राख्दै पनि अमेरिका र अन्य पश्चिमी मुलुकसँग सन्तुलित सम्बन्ध राख्न सफल भयो।
निष्कर्ष
राजा वीरेन्द्र र रोनाल्ड रेगनबीच प्रत्यक्ष व्यक्तिगत सम्बन्ध नभए पनि, उनीहरूको कार्यकाल नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको लागि महत्वपूर्ण थियो। असंलग्न नेपाल र शीतयुद्धकालीन अमेरिका बीचको सम्बन्ध स्थिर, औपचारिक र सहयोगमुखी रह्यो।
यस कालखण्डले नेपाललाई अमेरिकी सहयोगमार्फत विकासको आधार उपलब्ध गरायो भने अमेरिकालाई पनि दक्षिण एशियामा आफ्नो उपस्थिति कायम राख्न सहयोग पुर्यायो। त्यसैले, राजा वीरेन्द्र र रेगनको नेतृत्वलाई नेपाल–अमेरिका सम्बन्धको एक सुनौलो अध्यायका रूपमा स्मरण गर्न सकिन्छ।
