साउन १ गते : शिवभक्तिको आरम्भ, पितृस्मरण, र ‘लुतो फाल्ने’ परम्पराको मिलन।

साउन १ गते : शिवभक्तिको आरम्भ, पितृस्मरण, र ‘लुतो फाल्ने’ परम्पराको मिलन

काठमाडौं, साउन १ — हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको लागि आजको दिन, अर्थात् साउन १ गते, विशेष धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको छ। यस दिनलाई श्रावण संक्रान्ति पनि भनिन्छ, जुन सूर्य मिथुन राशिबाट कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने दिन मानिन्छ। यस दिनदेखि ‘दक्षिणायण’ सुरु हुने धार्मिक विश्वास छ, जसलाई पितृहरूको समय (पितृ पक्ष) को सुरुवातको रूपमा लिइन्छ।

श्रावण संक्रान्तिका दिन सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्छ। वैदिक मान्यताअनुसार, यो दिनदेखि दिनहरू छोटा र रातहरू लामो हुन सुरु गर्छन्। दक्षिणायणको सुरुवातसँगै श्राद्ध, तर्पण, दान, ब्रत तथा स्नान जस्ता पुण्यकर्महरू गर्न विशेष पुण्यदायी मानिन्छ। धार्मिक शास्त्रहरूमा भनिएको छ कि यस अवधिमा गरिने कर्महरूले पितृहरू सन्तुष्ट हुने विश्वास रहिआएको छ।

साउन १ गते विशेष स्नान र दानको परम्परा छ। मानिसहरू बिहानै नजिकको नदी, पोखरी वा धारामा गई पवित्र स्नान गरी धार्मिक कर्म गर्छन्। दक्षिणायणको प्रारम्भ भएकाले यो समयलाई पितृकार्य गर्न विशेष उपयुक्त मानिन्छ। यस दिन गरिने श्राद्ध, तर्पण, होम, हवन जस्ता कार्यहरूले मृतक पितृहरूलाई तृप्त बनाउने धार्मिक विश्वास रहिआएको छ।

साउन १ मा विशेषगरी नेपाली गाउँघरमा मनाइने एउटा रोचक र वैज्ञानिक महत्त्व बोकेको परम्परा हो — ‘लुतो फाल्ने’। कृषि कामको चरम मौसमसँगै छालासम्बन्धी रोगहरू (जस्तै खटिरा, घाउ, चिलाउने) फैलने जोखिम हुने भएकाले, यसलाई रोकथाम गर्न परम्परागत रूपमा विभिन्न झारपात, जडिबुटी संकलन गरी आगोमा जलाइन्छ।

जनश्रुति अनुसार, ‘कण्डारक’ नामक दानवलाई भगाउन यो परम्परा सुरु गरिएको हो। यस दिन गाउँगाउँमा अगुल्टो जलाएर घर–घर घुमाइन्छ, ढोल, घण्टा र नाङ्लो बजाइन्छ। यसरी रोगव्याधि टाडा भगाउने जनविश्वास छ।

साउन महिनाभरि विशेषगरी सोमबारहरू भगवान् शिवको आराधनाका लागि अति महत्वपूर्ण मानिन्छ। महिलाहरूले व्रत बस्ने, शिवलिंगमा जल चढाउने, बेलपत्र चढाउने, शिव पूजन गर्ने चलन पुरानो हो। यो व्रतले इच्छित वर प्राप्ति, परिवारमा सुख–समृद्धि र पति दीर्घायु हुने धार्मिक विश्वास जनाइएको छ।

साउन १ गतेदेखि शिवभक्तिको यो पवित्र महिनाको प्रारम्भ हुने भएकाले देशभरका शिवमन्दिरहरूमा आजदेखि भक्तजनहरूको उल्लेखनीय भीड देखिन्छ। विशेषगरी पशुपतिनाथ, काशी, केदारनाथ, बैद्यनाथ जस्ता स्थलहरूमा लाखौँ भक्तजनको उपस्थिति हुने गर

श्रावण महिना हरियाली र वर्षासँग जोडिएको समय हो। खेतबारीमा हिलो, पानी, धान रोपाइँको चरम समय भएकोले यसले प्राकृतिक उपचार र सामूहिक कर्मको सन्देश पनि दिन्छ। चन्द्र नक्षत्र (श्रवण नक्षत्र) सँग सम्बन्धित भएकाले यसको नाम ‘श्रावण’ राखिएको धार्मिक मान्यता पाइन्छ।

साउन १ गते केवल एक पात्रोको तिथि होइन; यो दिन शिवभक्तिका लागि आराधना आरम्भ, पितृकर्मको स्मरण, सांस्कृतिक संरक्षण र जनस्वास्थ्यसम्बन्धी उपायहरूको एक अद्भुत समिश्रण हो। धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक परम्परा र प्राकृतिक यथार्थको मिलनले गर्दा साउन १ गते नेपाली समाजमा सदियौँदेखि गहिरो रूपमा जरा गाडेको छ।